Jak ograniczyć odpowiedzialność za długi spadkowe?

Spadek, to prawa i obowiązki majątkowe, które z chwilą śmierci spadkodawcy przechodzą na jedną lub kilka osób.  Co do zasady, dziedziczenie po osobie zmarłej ma charakter quasi sukcesji uniwersalnej, ponieważ spadkobierca na mocy jednego zdarzenia, jakim jest otwarcie spadku, wstępuje w ogół praw i obowiązków spadkodawcy. Zgodnie z art. 922 § 2 Kodeksu Cywilnego do spadku nie należą jednak prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

Z powyższego wynika, iż do spadku należą prawa i obowiązki, które mają charakter cywilnoprawny, majątkowy, nie posiadające ścisłego związku z osobą zmarłego oraz nie należące do katalogu wskazanych przez ustawodawcę praw lub obowiązków, które przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

Spadkobierca, przed złożeniem oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, może nie posiadać wiedzy co do składu majątku spadkowego, a w szczególności czy nie jest on obciążony długami spadkodawcy.  Nowelizacja Kodeksu Cywilnego z dnia 18 października 2015 r. wprowadziła możliwość dokonania sporządzenia wykazu inwentarza lub  spisu inwentarza przez komornika sądowego.

Spis inwentarza

Spis inwentarza może zostać dokonany na wniosek tego, kto:

a)      uprawdopodobni, że jest spadkobiercą

b)      uprawdopodobni, że jest uprawniony do zachowku

c)       uprawdopodobni, że jest zapisobiercą

d)      jest wykonawcą testamentu

e)      jest wierzycielem, mającym pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy

Jeżeli wniosek zostanie złożony przez osobę uprawnioną, to sąd spadku wydaje postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza. W przypadku, gdy sporządzenia spisu inwentarza żąda wierzyciel, to sąd spadku przed wydaniem postanowienia powinien wysłuchać spadkobierców, chyba że wysłuchanie nie jest możliwe.

Sąd spadku jest zobowiązany do niezwłocznego zarządzenia ogłoszenia o wydaniu postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza. Sporządzenie spisu inwentarza powoduje, iż spadkobierca (zapisobierca windykacyjny lub wykonawca testamentu) ma obowiązek spłaty długów spadkowych zgodnie ze sporządzonym spisem, a nie ze złożonym przez siebie wykazem inwentarza.

Na postanowienie sądu w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza przysługuje zażalenia.

W sprawach, w których postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza jest wydawane z urzędu – sąd , po wydaniu postanowienia, kieruje do komornika polecenie sporządzenia spisu inwentarza, a więc nie jest wymagane składanie wniosku o wydanie takiego polecenia.  W sytuacji, kiedy postanowienie o spisie inwentarza zostało wydane na wniosek uprawnionej osoby, tutaj polecenie o sporządzenie spisu jest kierowane przez samego wnioskodawcę do komornika.

Sąd zaopatruje z urzędu wydane postanowienie we wzmiankę o wykonalności. Czynności dokonywane przez komornika w związku ze sporządzeniem spisu inwentarza znajdują się pod nadzorem sądu, który wydał postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza. Pomimo prowadzonego sądowego nadzoru istnieje również możliwość złożenia skargi na czynności lub zaniechanie działań przez komornika. Skargę wnosi się do sądu w terminie tygodniowym od dnia dokonania czynności lub od dnia, w którym czynność powinna być dokonana.

Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza może zostać złożony bezpośrednio komornikowi, który byłby właściwy do wykonania postanowienia sądu o sporządzeniu tego spisu, bez uprzedniego składania wniosku do sądu. Komornik przystępuje bezpośrednio do sporządzenia spisu, bez  uprzedniego występowania do sądu o wydanie postanowienia. Taki sposób sporządzenia spisu inwentarza nie jest jednak całkowicie pozbawiony kontroli sądu, ponieważ komornik wraz z rozpoczęciem prac nad sporządzenie spisu zawiadamia o tym sąd spadku, który wydaje postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu. Gdyby sąd oddalił, odrzucił wniosek lub umorzył postępowanie , to spis sporządzony przez komornika nie wywoła zamierzonych skutków, a będzie rodził tylko takie skutki jak złożenie wykazu inwentarza.

Komornik, sporządzając spis inwentarza, jest zobowiązany do zawiadomienia o terminie sporządzenia spisu:

a)      wnioskodawcę, którym może być ten, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, wykonawcę testamentu lub wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy

b)      uczestników postępowania

c)       spadkobiercę i zapisobiercę windykacyjnego – jeżeli ich miejsce pobytu jest znane

d)      wykonawcę testamentu, kuratora spadku, dozorcę i zarządcę tymczasowego – jeżeli byli ustanowieni

Niestawiennictwo tych osób nie wstrzymuje wykonania czynności, więc komornik może sporządzić spis inwentarza bez ich udziału.

Spis inwentarza zawiera ogół aktywów i pasywów wchodzących w skład masy spadkowej, w tym m.in.: nieruchomości należące w chwili śmierci do zmarłego, prawa użytkowania wieczystego, spółdzielcze własnościowe prawa do lokalu, rzeczy ruchome, pieniądze, wierzytelności, instrumenty finansowe itp.  Komornik sądowy sporządzając spis inwentarza zamieszcza w nim wszystkie przedmioty należące do spadku, jak i przedmioty zapisów windykacyjnych, wraz z zaznaczeniem wartości każdego z tych przedmiotów. Komornik w spisie umieszcza również długi spadkowe ze wskazaniem wysokości każdego z nich, co pozwala rozpoznać jakie istnieje obciążenie masy spadkowej i odpowiedzialność spadkobierców. Określenie wartości każdego z przedmiotów dokonywane jest na podstawie oszacowania, którego dokonuje powołany przez komornika biegły uprawniony np. do szacowania wartości nieruchomości. Wartość przedmiotów należących do spadku i przedmiotów zapisu windykacyjnego komornik ustala według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a wysokość długów spadkowych – według stanu z chwili otwarcia spadku.

Komornik co do zasady z urzędu ustala , jakie przedmioty i długi powinny znaleźć się w spisie inwentarza, jednakże osoby uczestniczące w sporządzaniu spisu mają możliwość zgłaszania wniosków o umieszczenie poszczególnych przedmiotów lub długów w spisie. W spisie inwentarza, komornik ma również obowiązek wykazać wartość stanu czynnego spadku z uwzględnieniem wartości tych rzeczy, a ponad to musi zaznaczyć, które aktywa i długi są sporne.

Głównym celem spisu inwentarza jest ustalenie stanu czynnego majątku spadkowego oraz jego długów, ale nie jest to już zabezpieczenie go przed utratą czy uszkodzeniem. W związku z tym, ruchomości i nieruchomości zamieszczone w spisie pozostawia się w posiadaniu osób, które nimi władają. Wyjątkiem są ruchomości złożone do depozytu sądowego.

Wykaz inwentarza
Wykaz inwentarza  jest nową instytucją wprowadzoną do Kodeksu Cywilnego na mocy nowelizacji, która weszła w życie  dnia 18 października 2015 r. drodze ustawy z 20.3.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny i niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 539).

Wykaz inwentarza to prywatny spis wszystkich aktywów i pasywów wchodzących do spadku, a także przedmiotów zapisów windykacyjnych. Każdy element wymieniony w wykazie musi zostać oceniony co do stanu oraz wyceniony według stanu i cen z chwili otwarcia spadku. Wykaz zawiera również wykaz długów spadkowych, których wysokość uwzględnia się na moment otwarcia spadku.

Sporządzenie wykazu inwentarza ma charakter fakultatywny , ponieważ prawo nie nakłada na żaden podmiot obowiązku dokonania tego, a jedynie pewnym podmiotom nadaje kompetencję do sporządzenia wykazu inwentarza.

Wykaz inwentarza może sporządzić :

a)      spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza,

b)      zapisobierca windykacyjny oraz

c)       wykonawca testamentu

– każdy z nich osobno (może istnieć kilka wykazów) lub łącznie (istnieje jeden wykaz).

Wykaz powinien stanowić odzwierciedlenie masy majątkowej, dlatego sporządzający go musi wykazać się należytą starannością. Ujawnieniu podlegają przedmioty majątkowe należące do spadku, przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, ale również długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. Jeżeli po sporządzeniu wykazu ujawnią się inne przedmioty majątkowe lub długi, to wykaz należy uzupełnić.

Wykaz można złożyć w sądzie spadku lub w sądzie, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania składającego wykaz, jak również przed notariuszem (w formie protokołu). Notariusz niezwłocznie przesyła wypis aktu notarialnego zawierającego ten protokół do sądu spadku. Sąd spadku niezwłocznie zarządza ogłoszenie o złożeniu wykazu inwentarza. Ma to na celu powiadomienie innych spadkobierców, zapisobierców windykacyjnych lub wykonawców testamentu, jak również powiadomienie i ochronę interesów wierzycieli. Dopiero od chwili złożenia wykazu inwentarza w sądzie albo u notariusza uzyskuje on walor prawny.

Możliwość samodzielnego sporządzenia wykazu przez podmioty uprawnione powoduje, iż wykaz wiąże tylko tego, kto go sporządził. Dlatego każdy ze spadkobierców ma obowiązek spłacania tych długów spadkowych, które zostały umieszczone w sporządzonym przez niego wykazie. Jednak nie jest to reguła bezwzględna, ponieważ spłacający długi spadkowe nie może zasłaniać się brakiem wiedzy, co do innego wykazu inwentarza sporządzonego przez innego uprawnionego. Każdy kto sporządzi własny wykaz , powinien dokonać jego oceny w oparciu o treść innego wykazu, czy nie wymaga uzupełnień. Pozwala to na dokonanie oceny czy uprawniony sporządził własny wykaz z należytą starannością. Zgodnie z art. 1031 § 2 k.c.  ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe odpadnie, jeżeli uprawniony podstępnie pominął lub podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza nieistniejące długi.

Podsumowanie

Ustalenie istnienia długów spadkowych jest sprawą, bardzo istotną dla uprawnionych do dziedziczenia. Czynnościami, które pozwalają na ustalenie stanu masy majątkowej może być spis inwentarza lub wykaz inwentarza. Oba rozwiązania pozwalają na wyodrębnienie wszelkich przedmiotów spadkowych, zapisów windykacyjnych oraz długów, wraz z oznaczeniem ich wartości.

Należy również pamiętać, iż do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy, w takim zakresie, w jakim pogrzeb odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postepowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak i inne obowiązki.

Autor: Iwona Lewińska